Dünyada mevsimlik tarım işçilerinin %60’ından fazlasının yoksulluk sınırının altında yaşadığı, en az %80’inin sosyal güvencesinin bulunmadığı ve %70’nin tarlalarda çocuklarıyla birlikte çalıştıkları çeşitli çalışmalarda ortaya konulmuştur. Zorlu çalışma koşulları, yoksulluk ve göç hareketleri de hastalıkların görülme sıklığını arttırmakta ve hizmete erişimi de engelleyerek sağlıkta eşitsizliklere yol açmaktadır. Örneğin:

• 15-49 yaş arası mevsimlik tarım kadın tarım işçilerinin % 90’ı ilkokulu bitirmemiştir. Bu oran ülke genelindeki kadınlar için %18 dir.
• Yine bu grupta yer alan kadınların yarısı evde doğum yapmaktadır
• 15-49 yaş arası mevsimlik tarım işçisi kadınların % 44 ünün yeterli tetanoz aşısı yoktur.
• Mevsimlik tarım işçilerinin üçte ikisi temiz içme suyundan yoksundur.
   

Bu grupta yer alan kadın ve erkeklerin yarısından fazlası birinci basamak sağlık hizmetlerinden yararlanabilecekleri yerlere düzenli kayıt yaptırmamıştır. Yaşanan sağlık sorunlarının altındaki temel faktör ‘herkese, her zaman ve her yerde’  ulaştırılması gereken sağlık eğitimi, temiz-içme kullanma suyuna erişim, insan atıklarının uygun şekilde uzaklaştırılması, ana-çocuk sağlığı, bulaşıcı hastalıkların kontrolü için aşılama çalışmaları, beslenmenin iyileştirilmesi gibi temel sağlık hizmetlerine tarlalarda erişilememesidir.

Yapılan çeşitli bölgesel çalışmalar Mevsimlik Tarım İşçisi (MTİ)  yaklaşık üç kadından biri sağlığının kötü olduğunu ve özen göstermediğini belirtmiştir. Niceliksel ve niteliksel çalışmaların sonuçlarına göre, sağlık kurumlarından uzaklık, göçebe yaşam biçimi, önceliğin işi bitirip para kazanmak olması nedeniyle hastalık ilerleyene kadar bekleme, sağlıklarına önem vermeme,  çalışmadıkları gün para kazanamamaları nedeniyle sağlık kurumlarına gidemedikleri ve izlemlerinin yapılamadığı saptanmıştır. Bulgular diğer çalışmaların sonuçlarıyla uyumludur. Bir araştırmada, kadınların hastalıklarını çadırda kendi kendilerine tedavi etmeye çalıştıkları, muayene/tedavi ve ilaç parasını karşılayacak paralarının olmaması ya da bildirilmiştir.

Sonuç olarak, mevsimlik tarım işçiliği, göçebe yaşam biçimi, yaşam koşullarının ve barınma koşullarının uygunsuzluğu, temel sanitasyon eksikliği, yetersiz-dengesiz beslenme, yoksulluk,  eğitimsizlik ve bilgiye erişememe, tehlikeli çalışma ortamı, mevsimlik tarım işçilerinin kolay ulaşabileceği sağlık hizmetlerinin olmayışı nedeniyle ölümlülüğün ve sakatlığın yüksek olduğu, öncelikli risk grubudur. Tarımsal üretimin insanlık var oldukça devam edeceği düşünülerek,  bölgesel eşitsizlikleri en aza indirmek için hastalık ve erken ölümlerin en çok görüldüğü mevsimlik tarım işçilerine yönelik hizmet modellerinin geliştirmesi gerekmektedir.

“Herkes için Sağlık Politikası” ile Binyıl Kalkınma Hedefleri’ne ulaşmada sağlığı geliştirme stratejileri anahtar stratejiler olarak kabul edilmektedir. Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyi tarafından, kalkınmada sağlığı geliştirme ve hastalıkları önlemenin öncelikli önemi vurgulanmış ve sağlık okur-yazarlığının, sektörlerarası işbirliğinin ve sağlığın sosyal belirleyicilerinin önemi yeniden gündeme getirilmiştir. Bazı risklerin bireysel davranışlarla, bazılarının sosyo-kültürel çevreyle, bazılarının ise sağlık sistemi ve diğer sektörlerin hizmet sunum biçimiyle ilişkili olduğu görülmektedir. Bu nedenle binyıl kalkınma hedeflerine erişebilmek için mevsimlik tarım işçilerine yönelik sağlığı geliştirme stratejileri göz önüne alınarak bireysel güçlendirme, sağlık sistemini güçlendirme, toplumu güçlendirme ve sektörlerarası işbirliği çerçevesinde politik yanıtların oluşturulması ve sürdürülebilir halk sağlığı programları için desteğin sağlanması gerekmektedir.

Şanlıurfa’da ve Adıyaman’da mevsimlik tarım işçiliğinin yaygın olması ve sağlık sorunlarının altında yatan önemli bir faktör olması nedeniyle, operasyonel düzeyde, yani tüm ortaklarla birlikte sorunu tartışıp çözüm üretip, üretilen çözüm test edildikten sonra uygulamaya koymayı esas alan bir müdahale programı geliştirme düşüncesi oluştu. İlk pilot uygulamalar Birleşmiş Milletler-Sabancı Ortak Programı’na küçük fonlu projeler olarak sunuldu. Amaç sarf, benzin gibi giderleri karşılayıp, hizmet kurumlarıyla işbirliği içinde çalışmak ve böylece başarılı uygulamaları sisteme dahil etmekti. 2006-2011 arasında mevsimlik tarım işçilerinin koruyucu sağlık hizmetine erişimini artırmak için ‘Sağlık Aracılığı Modeli’ programları geliştirilerek bir mahallede uygulandı.  Programların temel amacı tasarlanan programların gezici mevsimlik tarım işçisi kadın-çocuk sağlığı düzeyini yükseltip yükseltmediğini görmek olmuştur.

Bu alandaki çeşitli bulgu ve saptamalardan yola çıkılarak Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu (UNFPA) ile işbirliği içerisinde müdahale programları geliştirilmek üzere yola çıkılmıştır. 2011 yılında mevsimlik tarım işçilerinin nitelikli ana – sağlığı hizmetlerine erişimini sağlama adıyla çalışma ülke programına alınmıştır. Yapılan araştırmalar ve pilot uygulamalar programın sağlığı geliştirme stratejilerine uygun olarak hazırlanmasının yararlı olacağını göstermiştir (1-Problemi tanımlama, 2-Sorunu ortadan kaldırmak için ilgili sektörlerle kanıta dayalı çözüm önerilerini tartışma ve kararlaştırma, 3-Önerilen çözümlerin etkisini değerlendirmek için kontrol grubunun kendisinin olduğu deneysel araştırmaların yapılması, 4-Sonuçların ilgili taraflarla paylaşılması ve uygulamaya aktarılması). Yine yapılan ilk çalışmalar hassas gruplara yönelik üreme sağlığı programlarının başarısının, biyolojik, fizikojeokimyasal ve psikososyal faktörlerin birlikte değerlendirilip hastalık ve erken ölümlere neden olan mekanizmaların iyi tanımlanması, zincirin nereden kırılacağının toplumun sosyo-ekonomik yapısı ve varolan hizmet sunum sistemi içinde saptanmasına bağlı olduğunu gösterdi. Ayrıca soruna neden olan durumlar belirlendikten sonra, politik yanıt oluşturulması ve politik destek sağlanması büyük önem taşımaktaydı.

Bu aşamada gezici mevsimlik tarım işçilerinin üreme sağlığı alanında karşılanmamış hizmetlerinin nesnel olarak belirlenmesi, bu saptanan açığı gidermek üzere, yaygın akran eğitimi programları ile hedef kitlenin bilgi ve bilinç düzeyinin artırılmasını öncelenmektedir. Bu uygulamalarla birlikte mevsimlik tarım işçilerinin birinci basamak sağlık hizmetlerini kullanmaya yönelik talep ve davranışlarının geliştirilmesi gerekmektedir.

Ayrıca hedef kitlenin sürekli hareket halinde oluşu göz önünde bulundurularak uygun sağlık hizmet sunum modelleri geliştirilmeli ve bu konuda yerel yönetimlerle, işçi çavuşları ile işbirliğine girilmelidir. Yine bu kimselerin sağlık bilgi kayıtlarının sağlıklı turulmasına yönelik çalışmalar yürütülmelidir. Sonuç olarak hedef kitlenin sağlık bilgi düzeyi ve sağlık hizmetlerini kullanma oranı yükseltilerek üreme sağlığı göstergeleri geliştirilmelidir.

Bu amaçla UNFPA, iki yıldır Harran Üniversitesi ortaklığında Sağlık Bakanlığı ile işbirliği içerisinde mevsimlik tarım işçileri ve ailelerinin sağlık erişimlerini güçlendirmek için, sağlık personeli, muhtarlar, din görevlileri, işçi aracıları gibi herkesi içine alan çok kapsamlı bir proje yürütmektedir. Bu projeye duyulan güven ve ortaya koyduğu başarılı sonuçlar Toros Tarım ve Hollanda Kraliyeti ile bu alanda proje ortaklığı olanağını sağlamıştır.

Programın tasarımı ve aktiviteler

Programda ülke modeli geliştirilmesi amaçlandığından, sorunların ve nedenlerinin daha iyi tanımlanabilmesi, işlerliğinin farklı gelişmişlik düzeyinde ve gruplarda daha iyi test edilebilmesi için ilk adım ‘Mevsimlik Tarım İşçisi Ailelerin İhtiyaçlarının Belirlenmesi Araştırması’nın yapılması oldu. Araştırmada niceliksel ve niteliksel veri birlikte toplandı.  Böylece sorunu, boyutlarını ve nedenlerini daha iyi anlamak mümkün oldu.

Araştırmadan elde edilen sonuçlara dayalı olarak programın tasarımında sağlığı geliştirme stratejileri kullanıldı ve 'Mevsimlik tarım işçilerinin sağlığını geliştirme’ adıyla dizayn edildi. Sağlığı geliştirme stratejilerinin özünü, hem sorunu yaşayan grubun hem de hizmet sunucuların hastalık ve erken ölümlere neden olan faktörleri bilip, ortadan kaldırmak için harekete geçmelerini sağlama süreci oluşturmaktadır. Böylece hem mevsimlik tarım işçilerinin hem de hizmet kurumlarının güçlendirilmesi amaçlandı.

Mevsimlik tarım işçilerinde (MTİ) üreme sağlığı açısından hastalık ve erken ölümlere götüren yolu tanımlayan kanıta dayalı, halk sağlığı ilkelerini esas alacak şekilde hazırlanan programa; Şanlıurfa ve Adıyaman’da üst düzey yöneticiler ve teknik personel, Ankara’da konusunda uzman akademisyenler, ilgili Bakanlık temsilcileri, siyasetçi ve sivil toplum kuruluşlarının temsilcilerinin görüşleri ile son hali verilmiştir.

Program; halk sağlığı, sosyal hizmet, insan davranışı, sağlık eğitimi ile sağlık yönetimi ilkelerinin birlikte kullanıldığı, hızlı yanıt oluşturma ve geri bildirim süreçlerine önem verilerek tüm sektörleri ortak yaparak hazırlanmış ve uygulamaya konulmuştur. Yönetsel destek sağlamak için yapılan tüm toplantılara üst düzey katılım sağlanmış ve tüm resmi iletişim kanalları harekete geçirilmiştir. Olumlu yönetsel tepkilerin davranışa dönüşmesi için toplantılarda sorun odaklı yaklaşımdan çok çözümler ve yürütülen pilot çalışmalar paylaşılmış, motive edici faktörlere ve belgelendirme ve görsel imgelerle hatırlatıcı ipuçlarına yer verilmiştir.

Mevsimlik Tarım İşçilerinin ve Ailelerinin Sağlığını Geliştirme Programının Temel Aktiviteleri

Mevsimlik tarım işçilerinin sağlık alanında karşılanmamış hizmetlerinin nesnel olarak belirlenmesi, bu saptanan açığı gidermek üzere, yaygın akran eğitimi programları ile hedef kitlenin bilgi ve bilinç düzeyinin artırılmasını öncelenmektedir. Bu uygulamalarla birlikte mevsimlik tarım işçilerinin birinci basamak sağlık hizmetlerini kullanmaya yönelik talep ve davranışlarının geliştirilmesi gerekmektedir.

Aşağıda bin yıl kalkınma hedefleri çerçevesinde, özet sonuçların sunulduğu, UNFPA Türkiye Ofisi ve Harran Üniversitesi işbirliği ile ‘Mevsimlik Tarım İşçilerinin ve Ailelerinin İhtiyaçlarının Belirlenmesi Araştırması’ öncelikle bu grubun demografik özelliklerini ve sosyal hizmetlerden yararlanabilme düzeyini ortaya koymak üzere gerçekleştirilmiştir. Araştırma sonuçlarından hareketle bu grubun sağlığını ve sosyal düzeyini geliştirmeye yönelik müdahale araçları ve uygulama modelleri geliştirilmesi temel amaçtır. Bu şekilde bu grupta yer alan bireyler üreme sağlığı ve kadına yönelik şiddet alanlarında sunulan sosyal servislerden daha etkili ve sürekli yararlanabileceği düşünülmektedir. Bu amaçla çalışmanın her aşamasında bu hizmetleri yürütmekle sorumlu yerel ve merkezi kamu kurumları ile etkin ve etkileşimli bir işbirliği öngörülmektedir.

Araştırma sonuçlarından hareketle bu grubun sağlığını ve sosyal düzeyini geliştirmeye yönelik müdahale araçları ve uygulama modelleri geliştirilmesi temel amaçtır. Bu şekilde bu grupta yer alan bireyler üreme sağlığı ve kadına yönelik şiddet alanlarında sunulan sosyal servislerden daha etkili ve sürekli yararlanabileceği düşünülmektedir. Bu amaçla çalışmanın her aşamasında bu hizmetleri yürütmekle sorumlu yerel ve merkezi kamu kurumları ile etkin ve etkileşimli bir işbirliği öngörülmektedir.

Ayrıca hedef kitlenin sürekli hareket halinde oluşu göz önünde bulundurularak uygun sağlık hizmet sunum modelleri geliştirilmeli ve bu konuda yerel yönetimlerle, işçi çavuşları ile işbirliğine girilmelidir. Yine bu kimselerin sağlık bilgi kayıtlarının sağlıklı turulmasına yönelik çalışmalar yürütülmelidir. Sonuç olarak hedef kitlenin sağlık bilgi düzeyi ve sağlık hizmetlerini kullanma oranı yükseltilerek üreme sağlığı göstergeleri geliştirilmelidir.

Bu amaçla UNFPA, iki yıldır Harran Üniversitesi ortaklığında Sağlık Bakanlığı ile işbirliği içerisinde mevsimlik tarım işçileri ve ailelerinin sağlık erişimlerini güçlendirmek için, sağlık personeli, muhtarlar, din görevlileri, işçi aracıları gibi herkesi içine alan çok kapsamlı bir proje yürütmektedir. Bu projeye duyulan güven ve ortaya koyduğu başarılı sonuçlar Toros Tarım ve Hollanda Kraliyeti ile bu alanda proje ortaklığı olanağını sağlamıştır.

Bulgulardan yola çıkılarak; temel  müdahaleler  üç ana grupta toplanmıştır.

Öncelikle mevsimlik tarım işçilerinin sağlık bilgisinin geliştirilmesi, arama davranışının güçlendirilimesi ve sonucunda sağlık hizmeti kullanımının yaygınlaştırılmasına yönelik olarak eğitim modelleri, araçları ve materyalleri geliştirilmiştir.

Bununla birlikte sağlık hizmeti dahil olmak üzere kamu hizmet  sunucularının bu kitlenin dinamiklerini anlamalarını ve karşılanmamış ihtiyaca yönelik olarak daha etkin ve verimli  hizmet sunumunu sağlamak üzere, hizmet sunuculara yönelik programlar geliştirilmiş ve adım adım uygulamaya konulmuştur.

Programın önemli bir ayağını da mevsimlik tarım işçilerinin karşılanmamış ihtiyaçları konusunda farkındalığı artırmak üzere yapılan savunuculuk çalışmaları olmuştur. Bu çerçevede yürütülmekte olan aktiviteler ana başlıklar halinde aşağıda  paylaşılmaktadır:

A-Mevsimlik Tarım İşçilerini Güçlendirme Çalışmaları

• Sağlık aracısı yetiştirme
• Akran eğitimi
• Tarım iş aracılarının eğitimi
• Halk eğitim materyali geliştirme 

B-Hizmet Sunumunu Güçlendirme Çalışmaları

• Vali, kaymakam, halk sağlığı müdürü, muhtarlara yönelik eğitim çalışmaları
• Aile sağlığı merkezleri için eğitim programları geliştirme ve uygulama
• Toplum sağlığı merkezleri için eğitim programı geliştirme
• Sağlık personeli mezuniyet öncesi eğitim modülü geliştirme
• Din görevlisi eğitim modülü geliştirme

C-Savunuculuk Çalışmaları

• Yazılı Savunuculuk materyalleri (afiş, broşür, vb)
• Kamu görevlilerine yönelik farkındalık artırıcı etkinlikler
• Halk eğitimine yönelik savunuculuk materyalleri geliştirme
• Radyo ve TV Spotları Geliştirme ve Yayımlama
• Medya temsilcilerine yönelik eğitim programları uygulama ve sonrasında haber çalışması yapma

Mevsimlik Tarım İşçisi ve Ailelerinin İhtiyaçlarının Değerlendirilmesi Araştırması ve Binyıl Kalkınma Hedefleri